Reformy gospodarcze Władysława Grabskiego (w tym reforma walutowa, tj. wymiana marki polskiej na złotówkę), przeprowadzone w pierwszej połowie 1924 r. uratowały nie tylko byt ekonomiczny II RP, ale i niepodległy byt naszej ojczyzny. Opowiadałem o tym wielokrotnie na łamach „KO” między innymi w artykułach pt. „Boje o silną walutę narodową w II RP” czy „Władysław Grabski – mąż opatrznościowy II RP” (teksty dostępne na portalu naszej gazety). Reforma Skarbu Państwa została wykonana pod skrzydłami Banku Polskiego i bohaterki mojej dzisiejszej opowieści, tj. Mennicy Państwowej, która otworzyła swoje podwoje w Warszawie 14 kwietnia 1924 r.
Historia Mennicy Warszawskiej
Mennica Państwowa w II RP nie wyłoniła się w 1924 r. z niebytu. Jej początki sięgają Sejmu Elekcyjnego (13 lipca 1764 r.), który wybrał Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski i zobowiązał monarchę do przeprowadzenia reformy monetarnej i uruchomienia nowej mennicy. Już 10 stycznia 1765 „król Staś” powołał Komisję Menniczą i do 1794 r. korzystał z przywileju bicia monety. Mennicę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego zamknięto w wyniku rozbiorów 9 stycznia 1796 r. i ponownie uruchomiono dopiero 9 czerwca 1810 r. Mennica zaczęła bić monety Księstwa Warszawskiego [złote, srebrne i miedziane (w latach 1810–1813 wybito ok. 64 mln jednostek)] – aż do kongresu wiedeńskiego, tj. do 9 czerwca 1815. Księstwo Warszawskie przestało istnieć i mennica od 1 stycznia 1816 r. biła już monety Królestwa Polskiego. Burzliwe losy dotknęły Mennicę Warszawską w czasie i po powstaniu listopadowym. W 1830 r. mennica pełniła nawet rolę zakładów zbrojeniowych. Przez chwilę, po detronizacji króla Mikołaja I, tj. od 25 stycznia 1831 r. mennica biła monety z polskim godłem narodowym, ale już 15 października 1832 r. władze carskie wprowadziły dwujęzyczną monetę rosyjsko-polską o nominale 15 kopiejek/1 złoty. Wreszcie od 1842 mennica biła już wyłącznie rosyjskiego rubla. Ostatecznie władze carskie zamknęły mennicę 1 stycznia 1868 r. W 1907 r. budynek dawnej Mennicy Warszawskiej przy ul. Bielańskiej został przez Rosjan rozebrany a w latach 1907–1911 zbudowano nowy gmach przeznaczony dla Rosyjskiego Banku Państwa. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. do budynku przy ulicy Bielańskiej wprowadziła się Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa a od 1926 r. znalazł tutaj siedzibę Bank Polski Spółka Akcyjna, założony 15 kwietnia 1924 na mocy ustawy o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej.
Historia Mennicy Państwowej w II RP
Reaktywacja produkcji menniczej w Warszawie nastąpiła w dniu otwarcia gmachu Mennicy Państwowej przy ul. Markowskiej 18 (na warszawskiej Pradze) przez prezydenta Stanisława Wojciechowskiego oraz ministra Skarbu Władysława Grabskiego 14 kwietnia 1924 r. Maszyny sprowadzono z Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec.
Mennica Państwowa otrzymała monopol nie tylko na bicie monet, ale także na „wyrób pieczęci z orłem państwowym” (o czym za chwilę), jak również została zobowiązana do dokonywania ekspertyz i wydawania orzeczeń w sprawie autentyczności monet oraz pieczęci urzędowych i ich odcisków na terenie II RP. Już 26 maja 1924 r. Minister Skarbu (w tej roli oczywiście Władysław Grabski) wydał rozporządzenie o pierwszych, po odzyskaniu niepodległości, wzorach monet. Na podstawie powyższego rozporządzenia Mennica Państwowa zaczęła bić „monety złote, srebrne, niklowe i bronzowe” o nominałach: 100, 50, 20, 10, 5, 2, 1 złotych/złoty i 50, 20, 10, 5, 2 i 1 groszy/grosz. Minister Władysław Grabski ustalił także w rozporządzeniu wzory ww. monet (awersy i rewersy), a wizerunki tych wzorów dołączono w części graficznej do rozporządzenia z 26 maja 1924 r.
Natomiast 13 grudnia 1927 r. prezydent RP Ignacy Mościcki wydał „Rozporządzenie o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach”, na mocy którego Mennica Państwowa otrzymała monopol na wyrób pieczęci z wizerunkiem orła państwowego. Art. 20 ww. rozporządzenia stanowił: „Wyrób pieczęci z orłem państwowym zastrzega się wyłącznie mennicy państwowej. Wyjątki od tej zasady może ustanowić rozporządzenie wykonawcze Prezydenta Rzeczypospolitej”. W ten sposób uprawnienia Mennicy Państwowej w II RP zostały domknięte i były wykonywane do wybuchu II wojny światowej. Warto jeszcze wspomnieć, że Mennica Państwowa prowadziła także działalność muzealna, medalierską i kolekcjonerską. Mennica do 1939 r. położyła dla rozwoju medalierstwa polskiego bardzo poważne zasługi. Stała się głównym mecenasem tej dziedziny drobnej plastyki i najpoważniejszym jej producentem w II RP. Kierownictwo Mennicy utworzyło specjalną pracownię medalierską, której kierownictwo powierzono rzeźbiarzowi Józefowi Aumillerowi (1892-1963). Z instytucją współpracowali także inni wybitni ówcześni medalierzy – Jan Wysocki, Jan Raszka, Władysław Gruberski, Stefan Koźbielewski, Tadeusz Breyer. W 1924 roku wybito pierwszy medal w Mennicy Państwowej w Warszawie, który upamiętniał artystę Romana Żelazowskiego (1874-1924), aktora i reżysera.
Medal (na zdjęciu obok) zaprojektował artysta plastyk Jan Wysocki. W 1926 r. powołano do życia w strukturach Mennicy Państwowej Gabinet Numizmatyczny. Pierwszym kustoszem Gabinetu został warszawski numizmatyk i kolekcjoner Karol Plage (1857-1927).autor cenionych monografii numizmatycznych, znawca historii mennictwa polskiego przełomu XVIII i XIX w.
Siedziba Mennicy Państwowej
Mennica Państwowa siedzibę znalazła w 1924 r. przy ulicy Markowskiej 18 w Warszawie (na zdjęciu poniżej)
Gmach przy ulicy Markowskiej wybudowano w 1900 r. jako lokal służbowy dla potrzeb dawnej wytwórni wódek. Budynek miał wtedy tylko 1 piętro. W 1920 r. dobudowano jeszcze dwie kondygnacje, żeby budynek spełniał wymagania tak specyficznej instytucji jak Mennica Państwowa.
Epilog
Smutny los spotkał Mennicę Państwową po agresji Niemiec na Polskę w 1939 r. Niemcy zagrabili prawie wszystkie cenne zbiory głównie numizmatyczne. Ziszczono budynek warsztatowy a złoto, srebro i stopy cennych metali wywieziono do III Rzeszy. Ostatniemu kustoszowi Mennicy Władysławowi Terleckiemu (1904-1967) udało się uratować zaledwie ok. 10 proc. eksponatów. W latach 1941–1944 niemieckie władze okupacyjne biły cynkowe monety dla okupowanych ziem polskich. Niemcy, co zaskakujące, nie kontrolowali jednak produkcji stempli, więc wszystkie monety z tego okresu zostały wykonane stemplami sprzed wojny, na których znajdował się orzeł biały, a nie było swastyki. Ostatecznego dzieła zniszczenia dokonano 12 września 1944 r. W tym dniu budynki Mennicy Państwowej przy ulicy Markowskiej zostały przez Niemców wysadzone w powietrze.
Maciej Rysiewicz
