130 lat temu powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Ostrowie

W tym roku mija 130. rocznica założenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Ostrowie. Czasy swojej największej świetności przeżywało ono w okresie międzywojennym. Wówczas Okręg Ostrowski „Sokoła” był najprężniejszy w całej Wielkopolsce.

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” to najstarsza pionierska organizacja wychowania fizycznego i sportu w Polsce. Jej powstanie nawiązuje do tradycji powstańczych z 1863 roku. Po krwawym stłumieniu niepodległościowego zrywu nastąpił upadek ducha narodowego. Ciężkie represje sprawiły, że społeczeństwo zaczęło wątpić, aby kiedykolwiek udało się odzyskać niepodległość.

Zaczęło się od gimnastyki i szermierki

W takich czasach garstka młodzieży akademickiej z prawnikiem Klemensem Żukotyńskim studentem inżynierii Ludwikiem Goltentalem na czele zakładają we Lwowie prywatne koło wspólnego ćwiczenia gimnastyki i szermierki. Dołączył do nich kupiec Jan Żaplachta – Zapałowicz, major wojsk powstańczych 1863 roku.
Zebranie organizacyjne odbyło się 1 listopada 1866 roku. Wynajęto salę, powołano nauczyciela gimnastyki Stanisława Szytylińskiego z korpusu miejskiej straży ogniowej, po czym rozpoczęto ćwiczenia. Zalegalizowanie koła przy ówczesnych stosunkach w Austrii nie było łatwe. Udano się więc po pomoc do osób starszych i wpływowych, których nazwiska na podaniu o legalizację stanowiły rękojmię dla władz. Pierwszym, do którego się skierowano był dr Józef Milleret, radny miasta i lekarz domowy ówczesnego Namiestnika hrabiego Gołuchowskiego. Bez namysłu przyrzekł pomoc i poparcie. 16 grudnia 1866 roku zwołano kolejne zebranie z udziałem wielu zaproszonych osób. Po dłuższej dyskusji postanowiono przyjąć statut. Bazowano na statucie Towarzystwa Gimnastycznego Sokoła Czeskiego, który powstał cztery lata wcześniej.
Kilka dni później złożono do Namiestnika podanie o zatwierdzenie statutu, co nastąpiło, po pewnych zmianach, 7 lutego 1867 roku. Datę tę uważamy za dzień narodzin Sokoła Polskiego, choć oficjalnie nazwę Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” organizacja otrzymała dopiero w następnym statucie, w 1869 roku.

Rozkwit idei

W dość krótkim czasie ruch rozprzestrzenił się na ziemiach polskich we wszystkich trzech zaborach, a także objął wszystkie skupiska Polaków na emigracji, zarówno w Europie, jak i za oceanem. W Wielkopolsce, będącej pod zaborem pruskim, „Sokół” pojawił się w roku 1884, a w Ostrowie w 1890. Nasze gniazdo było piątym w kolejności w regionie, po Inowrocławiu (1884), Poznaniu (1886), Szamotułach (1886) i Gnieźnie (1887).
Pierwsze lata niepodległości były okresem rozkwitu idei. W lutym 1922 roku ostrowski starosta dr Józef Srokowski wystosował do podległych mu komisariatów obwodowych pismo polecające zakładanie towarzystw wojskowo-wychowawczych w większych wsiach. Dzięki pracy wydziału ostrowskiego „Sokoła”, na czele którego stali dyrektor sądu okręgowego Kazimierz Krzanowski (jako prezes) oraz Wincenty Skrobalski (jako sekretarz), od marca do czerwca 1922 roku gniazda „Sokoła”: powstały w 13 miejscowościach powiatu ostrowskiego. Były to: Sieroszewice Nowe, Rososzyca, Zamość, Wielowieś, Leziona, Pruślin, Szczury, Czekanów, Biskupice Ołoboczne, Chynowa, Ociąż, Trkusów oraz Franklinów. Łącznie w tym czasie w powiecie ostrowskim istniało 17 gniazd zrzeszających 1296 członków. Liczba ta szybko uległa podwojeniu. Dane z roku 1927 mówią, że Dzielnica „Sokoła” Wielkopolskiego składa się z 17 okręgów z łączną liczbą gniazd 259. Okręg Ostrowskiego Sokoła liczy wówczas 35 gniazd. Drugi co do liczebności jest Okręg Poznański (33 gniazda), a trzeci Okręg Kępiński (21 gniazd).

Wojna przerwała rozwój

Członkowie ,,Sokoła” przyczynili się do powstania wielu klubów sportowych oraz Związku Harcerstwa Polskiego. Organizacja ta propagowała zdrowy tryb życia, a jej członkowie hołdowali ideałom olimpijskim. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” wychowywało zarówno fizycznie, jak również intelektualnie. Ćwiczyło też rezerwy do obrony kraju. Jednym z jego celów było rozwijanie świadomości narodowej i postaw obywatelskich, nie tylko poprzez organizowanie zawodów, lecz także poprzez wystawianie przedstawień, organizacje zabaw, wycieczek, pikników, itp.
Jednym z większych wydarzeń, o których zachowały się informacje, była uroczysta zbiórka i defilada Towarzystw Wojskowo – Wychowawczych w Ostrowie, do której doszło 9 maja 1926 roku na majdanie gimnazjalnym. Do apelu stanęło przeszło 500 osób, w tym „Sokoły” z Franklinowa (28 druhów), Przygodzic (30 druhów), Radłowa (18 druhów), Gorzyc Wielkich (20 druhów), Pruślina (23 druhów), Zębcowa (12 druhów), Czekanowa (9 druhów), Zacharzewa (16 druhów), Wysocka Wielkiego (45 druhów), Topoli Małej (31 druhów), a ponadto Związek Podoficerów Rezerwy, Towarzystwo Powstańców i Wojaków oraz Związek Hallerczyków.
W szeregach „Sokoła” byli m.in. weterani I wojny światowej, Powstania Wielkopolskiego i wojny polsko – bolszewickiej. Wielu jego członków we wrześniu 1939 roku broniło kraju przed agresją niemiecką. Niestety, okupacja hitlerowska przerwała rozwój Towarzystwa. Po 1945 roku podjęto nieudaną próbę reaktywacji „Sokoła”, jednak decyzją władz komunistycznych organizacja została zdelegalizowana, gdyż nie pasowała do nowego ustroju.
Dopiero po 1989 roku możliwa stała się stopniowa odbudowa przedwojennych struktur. Obecnie, staraniem lokalnych pasjonatów, trwa gromadzenie pamiątek i dokumentów dotyczących tej pionierskiej organizacji wychowania fizycznego i sportu w Polsce. Działania takie prowadzi m.in. reaktywowane w 2017 roku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Zębców – Ostrów. We wrześniu 2019 roku zorganizowało ono na terenie Parafii pw. Matki Boskiej Częstochowskiej pierwszy Zlot „Sokoła”. Głównym punktem uroczystości było wręczenie zębcowskim „Sokołom” sztandaru. Jest to replika przedwojennego sztandaru, nadanego Towarzystwu na jego 15-lecie w 1937 roku, który przechowywany jest obecnie w zbiorach ostrowskiego Muzeum Miasta.
Za pośrednictwem redakcji „Kuriera Ostrowskiego” działacze z Zębcowa zwracają się do potomków Sokolstwa Ostrowskiego z prośbą o kontakt (pod numerem telefonu 691 871 718) w celu udostępnienia informacji, dokumentów i zdjęć. Wszystkie materiały zostaną po wykorzystaniu zwrócone.

Fot. zbiory Krzysztofa Portasiaka
Członkowie emigracyjnego „Sokoła” w Schonebeck. Piąty od prawej w pierwszym rzędzie Władysław Walczak (1877-1967), który w 1921 roku osiedlił się w Zębcowie i założył tam nowe gniazdo Towarzystwa.